Mathilde Stam, directeur-bestuurder Welzijn Ermelo
‘Als je kennis wilt doorgeven, moet je het verschil durven zijn’
Aan haar charmante accent kun je nog altijd horen dat Mathilde Stam (61) geboren en getogen is in Zuid-Afrika. Ze volgde de opleiding Ubuntu, Leiderschap & Burgerschap dan ook niet omdat ze meer wilde leren over Ubuntu. Mathilde: ‘Ik ben met Ubuntu opgegroeid. Maar ik zit nu in een levensfase waarin ik terugkijk en me afvraag hoe ik de kennis die ik heb nóg meer kan inzetten en doorgeven.’
In 1961 besloten Mathildes Nederlandse ouders op de bonnefooi naar Zuid-Afrika te gaan. Omdat haar vader daar als afgestudeerd concertpianist meteen aan de slag kon op een school vertrok hij als eerste. Haar ouders trouwden met de handschoen en Mathildes moeder, die yogadocent en balletdanseres was, volgde later. Het plan om er een paar jaar te blijven, werden er uiteindelijk achttien. Ze kregen vijf kinderen van wie Mathilde de oudste is. De eerste zeven jaar van haar leven, groeide Mathilde op in de Groot Karoo, 'het land van de grote dorst', een halfwoestijn in de Noord-Kaap. Mathilde: ‘Het was in die tijd een dunbevolkt gebied waarbij je heel veel zelf moest organiseren. Van de eenvoud leerde ik creatief te zijn en bijvoorbeeld mijn eigen speelgoed te maken. Maar het meeste leerde ik van onze zwarte bedienden.’
Mathilde groeide op in de tijd van de apartheid. Mathilde: ‘Het was een schizofrene wereld. Buitenshuis was er de apartheid, een systeem waarin je werd ingedeeld in zwart of wit, of je dat nu wilde of niet. Voor de buitenwereld moest het een witte wereld zijn, maar binnenshuis waren onze bedienden onze familie en vrienden. Ik leerde zelfs het Xhosa, de taal met de klik. En omgekeerd leerde mijn moeder hun kinderen lezen en schrijven. Waar wij woonden hadden we elkaar nodig. We moesten de gemeenschap met elkaar bouwen. En dus werkten we zonder voorwaarden samen, waren betrokken bij elkaar en deelden de opbrengst van bijvoorbeeld de jacht. Het was echt een Ubuntu-samenleving. Daar in de rimboe, want dat was het toch wel, heb ik geleerd hoe je met verschillende mensen kunt samenwerken ook al deugd het systeem niet.’
Trots op talent
Na zeven jaar hadden Mathildes ouders genoeg van het pionieren op het platteland. Ze misten de culturele activiteiten in de stad en toen haar vader directeur kon worden van de opera in Bloemfontein besloten ze die kans te grijpen. Hij moest daarvoor echter een opleiding volgen in Milaan. En dus verhuisde het hele gezin voor een jaar naar Italië. Mathilde: ‘Daardoor leerde ik dat er naast Zuid-Afrika ook een andere wereld was.’
In Bloemfontein ging Mathilde in eerste instantie naar een meisjesschool. Mathilde: ‘Ik kwam terecht in een elitewereld waar het draaide om hoe belangrijk je vader was. En terwijl de basisvakken op mijn vorige school bestonden uit kunst, cultuur en allerlei sporten, kreeg ik hier vooral kennisvakken. Ik kon me niet aanpassen en werd er doodongelukkig.’ De directrice van de meisjesschool zag Mathildes worsteling en adviseerde haar ouders om haar naar een andere school te sturen. Mathilde: ‘Ze zei: “Dit kind moet opgroeien in een brede context, met heel veel verschillende mensen en vakken”. Gelukkig namen mijn ouders haar serieus en vanaf dat moment ging ik naar een gewone high school, waar ik helemaal floreerde. Zo zie je maar hoe belangrijk het is om als schoolhoofd oog te hebben voor de worsteling van een mens.
Op de high school werden leerlingen ingedeeld naar talent. Zo was er een klas voor mensen die goed waren in bètavakken, een klas voor leerlingen die goed waren in talen, een klas voor muzikale en kunstzinnige talenten, klassen voor mensen die uitblonken in een bepaalde sport en klassen voor leerlingen die goed met de handen konden werken. Mathilde: ‘Ieder jaar aan het einde van het schooljaar klapten we voor al die talenten. Ik vond het zo prachtig om te zien dat iemand misschien niet zo goed kon leren, maar wel fantastisch gedichten kon voordragen. Door deze ervaring ben ik echt allergisch voor de Nederlandse zesjescultuur, de middenmoot. Nee! Wees lekker wie je bent, of je nu een MBO-, HBO- of universitair diploma hebt of alleen lagere school hebt gedaan. Het is toch prachtig als je trots kan zijn op de talenten van jezelf en van een ander?’
Ik versus wij
Op haar zestiende kwam Mathilde weer in Nederland terecht, in het Groningse Stadskanaal, waar haar vader directeur kon worden van een muziekschool. ‘Daar begon de ik en de wij. Ik kwam vanuit een echte wij-cultuur en heb heel veel moeite gehad met een land dat toen al behoorlijk ik-gericht was. Dat je eigen mening hier telt, vind ik ook wel lekker hoor, maar het was wel erg ikke, ikke… En ik heb dat sinds die tijd ook zien toenemen. Met grote ogen keek ik hoe kinderen vóór ouderen de bus in stapten en zwangere vrouwen moesten staan. En andersom vonden mijn klasgenoten het gek dat mijn beste vriendin een Antilliaanse was.
In een wij-cultuur gaan dingen heel anders. Zo wist ik: als ik mijn schooluniform aantrek, ben ik van de school. Daarmee leerde ik de school vertegenwoordigen. Bovendien kreeg je als leerling ook verantwoordelijkheden. We kozen bijvoorbeeld ieder jaar een aantal leerlingen die zorgden voor de orde op school. Daar kwam geen docent aan te pas. Ik werd voor het eerst gekozen toen ik een jaar of tien was, heel jong nog, maar iedereen luisterde, omdat ze wisten: we hebben haar zelf gekozen, ze is deel van ons systeem. Dus handhaving en vertrouwenspersonen hadden we helemaal niet nodig want we regelden het zelf. Ook dat is Ubuntu.’
Ongelofelijk voorrecht
Na de middelbare school wilde Mathilde geneeskunde studeren, maar haar vakken in Zuid-Afrika sloten slecht aan op het onderwijs in Nederland, waardoor ze twee jaar langer over de havo deed. Om niet nog meer tijd te verliezen, besloot ze een hbo-opleiding te gaan doen, de sociale academie in Kampen. Op een dag organiseerde haar school een avond over de apartheid die toen nog in volle gang was. Er zouden drie zwarte predikanten aan het woord komen die aan de Theologische Universiteit verderop studeerden. Een docent van Mathilde vroeg haar of ze het zou aandurven om die avond háár kant van het verhaal te vertellen: hoe was het als jouw wereld wit was? Mathilde: ‘De predikanten waren een stuk ouder dan ik en bovendien was het hun doel om actie te voeren voor het afschaffen van de apartheid. Er zouden die avond ruim 300 mensen komen, dus ik vond het heel erg spannend om met hen het podium te delen. Ik wist: als ik één ding verkeerd zeg, vliegen de tomaten me om de oren, maar ik besloot het toch te doen. Toen ik op het podium kwam, kon je een speld horen vallen. Ik wist dat ik maar één ding kon doen: de verbinding zoeken, ook al waren onze werelden zo tegengesteld. Dus ik keek de actievoerders aan en zei: ‘Voordat ik mijn verhaal ga vertellen, wil ik zeggen wat een ongelofelijk voorrecht het is dat wij hier in Nederland zo samen op het podium mogen staan terwijl dat in ons eigen land op dit moment onmogelijk zou zijn. Het ijs was gebroken. En na die avond wist ik wat ik ging doen: ik wilde tegenstellingen verbinden en aandacht geven aan thema’s die anderen misschien spannend zouden vinden.’
Op welke manier ben je die tegenstellingen gaan verbinden?
‘Ik heb de Ubuntu-filosofie altijd meegenomen in mijn werk en leven. Ik ga net zo makkelijk koffiedrinken bij een multiprobleemgezin als bij de minister. Het gaat om mensen. Juist die verschillen zijn zo prachtig. Ubuntu is een onderdeel van wie ik ben. Collega’s hebben wel eens tegen me gezegd: “jij bent de verbinding zelf”. Ik zal inderdaad altijd proberen te verbinden, zelfs extreem-links en extreem-rechts. Praten over gezamenlijke punten waarbij je elkaar kunt ontmoeten, is voor mij de enige manier.
Twee jaar geleden, op mijn 59e, kon ik qua betaald werk nog een laatste afslag nemen voordat ik met pensioen zou gaan. De vraag was: wat ga ik doen? Veel mensen zeiden dat ik de politiek in moest gaan, of dat ik wethouder of burgemeester moest worden. Maar toen werd ik gevraagd te solliciteren als directeur-bestuurder bij Welzijn Ermelo, afgekort WE. Die afkorting vond ik fantastisch – helemaal Ubuntu! De slogan is nu ook: Ik ben omdat WE zijn, gebaseerd op de essentie van Ubuntu: Ik ben omdat wij zijn. Hier kwam alle ervaring die ik in mijn leven had opgedaan samen. In de ruim twintig jaar dat ik als bestuurder en directeur heb gewerkt, heb ik een organisatie nog nooit zo bewust vormgegeven volgens de kern van Ubuntu als bij Welzijn Ermelo. Ik ben begonnen met de dialoog als omgangsvorm. Daarbij is het uitgangspunt dat we zelf onderdeel zijn van de oplossing. In plaats van te oordelen en een ander de schuld geven kun je je ook afvragen: hoe voel ik ook in spannende situaties toch de verbinding met de ander? Het is heel menselijk om kwaad te worden, maar het is belangrijk om je steeds bewust te zijn van het hogere doel: wat wil je bereiken? Dat vereist kennis van Ubuntu en van de dialoog. En daarom is bijna iedere werknemer nu getraind om tegenstellingen met elkaar te verbinden, ook in de wijk. Ik geniet ervan om te zien hoe mijn mensen conflicten hanteren en lastige samenwerkingen aangaan.’
Dat klinkt alsof je Ubuntu al helemaal leeft. Waarom ben je dan nog de opleiding gaan doen?
‘Haha, ja logische vraag! Zoals gezegd ben ik met Ubuntu opgegroeid. Maar ik zit nu in een levensfase waarin ik terugkijk en me afvraag hoe ik alle kennis die ik heb nóg meer kan inzetten en doorgeven, ook als ik straks met pensioen ben. Als ik kijk naar alle discussies en meningsverschillen in de samenleving denk ik: al die kennis die ik heb – daar kan ik nog veel meer mee doen. Maar als je kennis wilt doorgeven, moet je het verschil durven zijn. En of die kennis nu praktisch is of theoretisch, als je het verschil wilt maken, dan neem je een stukje van jouw eigen persoon mee. Dát is wat inspireert. Daarom geloof ik in de kracht van storytelling, van verhalen. Ik heb tijdens de opleiding heel veel geleerd van de verhalen van de andere deelnemers. De theorie was voor mij een verdieping van de ervaring die ik meenam uit Zuid-Afrika. Maar ik raakte het meest geïnspireerd door de vraagstukken van de andere deelnemers. Vraagstukken vanuit de zorg, de overheid, het onderwijs, het bedrijfsleven. Ik zag van iedereen de worsteling met de bestaande structuren die niet meer kloppen en het besef van het feit dat we om moeten. En ik zag ook de bereidheid om uit het bestaande systeem te stappen en met andere ogen te kijken. Dat zegt me dat Nederland nu klaar is voor mensen zoals ik. De samenleving is aan het veranderen en ik kan mijn kennis nu delen. Dus de opleiding heeft me de verdieping én het vertrouwen gegeven in het mogen zijn en het mogen doorgeven.’
